Theo cố bộ trưởng Bộ Tư pháp Vũ Đình Hòe, những đồng tiền vàng ấy được đúc từ vàng mà nhân dân đóng góp cho Chính phủ Cách mạng trong Tuần lễ vàng năm 1945, nên lại càng quý giá, cần được gìn giữ ở bảo tàng để nhân dân chiêm ngưỡng.

Đại diện 4 thế hệ trong gia đình cố bộ trưởng Vũ Đình Hòe tham dự lễ trao tặng đồng tiền vàng cho Bảo tàng Hồ Chí Minh – Ảnh: TRẦN ĐỊNH

Từ các tài liệu ghi chép, hồi ký của một số nhân vật quan trọng từ thời kháng chiến chống Pháp cho thấy đó là những đồng tiền vàng bản vị, được Trung ương Đảng và Chủ tịch Hồ Chí Minh ra sắc lệnh in vào năm 1948 ở chiến khu Việt Bắc, để khẳng định vị thế của nền tài chính của một nước Việt Nam độc lập.

Hiện chưa tìm thấy đồng 10 Việt và 50 Việt nào, chỉ có hai đồng 20 Việt của Bộ trưởng Bộ Tư pháp Vũ Đình Hòe cùng Chủ tịch Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam Nguyễn Thị Thập tặng cho Bảo tàng Hồ Chí Minh ở Hà Nội và Bảo tàng Phụ nữ Nam Bộ ở TP.HCM.

Hành trình khám phá “lai lịch” của hai đồng tiền vàng này và chuyện đúc tiền vàng năm xưa ở chiến khu Việt Bắc, ai là người thiết kế đồng tiền… là một hành trình thú vị.

Đồng tiền vàng 20 Việt của cố bộ trưởng Vũ Đình Hòe được nghệ sĩ Trần Định chụp lại trước khi gia đình tặng cho Bảo tàng Hồ Chí Minh – Ảnh TRẦN ĐỊNH

Tiền ấy đúc từ vàng của nhân dân

Đã gần 20 năm kể từ ngày ông Vũ Thế Khôi – trưởng nam của cố bộ trưởng Bộ Tư pháp Vũ Đình Hòe, biết tới đồng tiền vàng mà cả đời bố mình quý như báu vật, và hơn 10 năm thực hiện di nguyện của bố, tặng đồng tiền cho Bảo tàng Hồ Chí Minh, ông Khôi còn nhớ như in lời căn dặn của bố: phải đưa vào bảo tàng để nhân dân được chiêm ngưỡng nó.

Ông Khôi kể, mặc dù là con trưởng của cụ Vũ Đình Hòe, được cụ rất tin yêu, nhưng phải tới năm 2006 ông mới lần đầu tiên được biết tới đồng tiền vàng bộ trưởng khi bố mẹ ông quyết định chuyển vào Nam sống, dưỡng già.

Trước khi bố mẹ đi, ông Khôi được giao lại đồng tiền vàng vì bố ông lo lắng mang theo đường xa bất trắc. Một ngày năm 2011, ông Khôi nhận được điện thoại của bố mình, gọi vào Nam gấp, với lời nhắn: “Thời gian của bố còn ít lắm. Con bỏ hết mọi việc vào đây”.

Vào TP.HCM, ông Khôi giúp bố hoàn tất mấy bài báo về những người bạn thân thiết. Và một việc quan trọng khác là nhận ký thác của bố về đồng tiền vàng.

Trên giường bệnh, ông Vũ Đình Hòe căn dặn con: đồng tiền vàng đúc bằng vàng nhân dân quyên góp cho Chính phủ Cụ Hồ trong Tuần lễ vàng, nên phải để toàn dân được thấy nó. Hãy hiến tặng nó cho Bảo tàng Hồ Chí Minh ở Hà Nội.

Cụ bà Nguyễn Thị Trường – phu nhân cố bộ trưởng Vũ Đình Hòe trao hộp đựng đồng tiền vàng cho Giám đốc Bảo tàng Hồ Chí Minh lúc bấy giờ – Ảnh: TRẦN ĐỊNH

Năm 2012, sau khi ông Vũ Đình Hòe mất được một năm thì vợ ông – bà Nguyễn Thị Trường ra Hà Nội, cùng con trai thực hiện di nguyện của chồng. Bà tặng lại đồng tiền vàng cho Bảo tàng Hồ Chí Minh.

“Trong cuộc đời bố tôi, có hai kỷ vật là quà tặng của Bác Hồ, được cụ nâng niu quý trọng và gìn giữ đến tận cuối đời là đồng tiền vàng và chiếc đồng hồ Thụy Sĩ Movado có in hình Bác Hồ, món quà Bác tặng bố tôi năm 1957. Hai kỷ vật ấy đều được bố tôi hiến tặng cho Bảo tàng Hồ Chí Minh ở Hà Nội và TP.HCM”, ông Khôi nói.

Sinh thời, phu nhân cố bộ trưởng Vũ Đình Hòe có kể câu chuyện chồng mình giữ đồng tiền vàng khi gia đình tặng nó cho Bảo tàng Hồ Chí Minh. Câu chuyện được ông Hoa Đình Nghĩa – cán bộ nghiên cứu của Bảo tàng Hồ Chí Minh, ghi lại.

Bà Trường kể chồng bà lúc bấy giờ là bộ trưởng Bộ Tư pháp. Bác Hồ tặng cho mỗi bộ trưởng một đồng.

“Ông Nguyễn Chí Thanh một đồng, ông Võ Nguyên Giáp một đồng, nhà tôi một đồng, ông Đỗ Đình Thiện một đồng và ông Phan Anh một đồng… Một hôm, nhà tôi về bảo là Bác cho một đồng tiền vàng và đưa cho tôi xem”, bà Trường nói.

Bà cho biết thêm, gia đình bà có người em rể, là thương gia lớn ở Sài Gòn, có rất nhiều tàu, thuyền, chở đi các nước. Ông biết giá trị của đồng tiền, khuyên anh rể bán đi, sẽ được giá lắm. Khi ấy ông Vũ Đình Hòe đông con nên cuộc sống cũng thiếu thốn nhiều. Nhưng ông nhất quyết không động vào đồng tiền vàng mà ông coi như báu vật vô giá.

Đồng tiền vàng thứ hai được tìm thấy đến nay là đồng tiền vàng 20 Việt, Bác Hồ tặng bà Nguyễn Thị Thập, hiện đang được lưu giữ tại Bảo tàng Phụ nữ Nam Bộ ở TP.HCM.

Bà Phạm Thị Diệu – phó giám đốc Bảo tàng Phụ nữ Nam Bộ, cho biết đây là đồng tiền vàng Bác Hồ tặng cho bà Nguyễn Thị Thập trong dịp bà tham dự Đại hội Liên đoàn Phụ nữ dân chủ quốc tế lần thứ 4 tại Vienna, Cộng hòa Áo, năm 1958. Bà Thập khi ấy là chủ tịch Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam, phó chủ tịch Quốc hội.

Năm 1985, bà Thập tặng đồng tiền vàng cho Bảo tàng Phụ nữ Nam Bộ mà khi ấy còn mang tên Nhà truyền thống Phụ nữ Nam Bộ.

“Dì Thập là một trong 12 thành viên của Tổ sử Phụ nữ Nam Bộ, những người có công sáng lập Nhà truyền thống Phụ nữ Nam Bộ. Ngay khi nhà truyền thống mở cửa đón khách năm 1985, dì đã tặng lại đồng tiền vàng Bác Hồ tặng dì năm xưa cho nhà truyền thống”, bà Diệu nói.

Nhớ lại chuyện này, bà Lê Ngọc Thu – con gái bà Nguyễn Thị Thập, kể năm 1958 mẹ bà đi hội nghị ở nước ngoài. Khi ấy đồng đô la dự trữ ở nước ta còn ít, mỗi cán bộ đi nước ngoài chỉ mang theo một số tiền nhỏ.

Trước khi bà Thập đi, Bác đã đưa cho bà đồng tiền vàng 20 Việt (khoảng 2 chỉ vàng). Bác dặn để dành khi hữu sự thì dùng để giải quyết.

Chuyến đi ấy bà Thập không phải dùng đến đồng tiền vàng. Cả những năm tháng sau này, bà Thập cũng không bao giờ nghĩ tới chuyện tiêu đồng tiền vô giá ấy.

Những năm cuối đời, bà tặng rất nhiều đồ kỷ vật quý trong cuộc đời hoạt động cách mạng vẻ vang của mình cho Bảo tàng Phụ nữ Nam Bộ, trong đó có đồng tiền vàng 20 Việt.

Một mặt đồng tiền vàng của bà Nguyễn Thị Thập tặng cho Bảo tàng Phụ nữ Nam Bộ: Ảnh: Bảo tàng Phụ nữ Nam Bộ

Một mặt đồng tiền vàng của bà Nguyễn Thị Thập tặng cho Bảo tàng Phụ nữ Nam Bộ: Ảnh: Bảo tàng Phụ nữ Nam Bộ

Nhật ký đồng tiền vàng

Đây là câu hỏi không dễ trả lời bởi đồng tiền này không được đưa vào lưu thông nên không được ghi trong cuốn Lịch sử đồng tiền Việt Nam (NXB Hồng Đức, 2021) mà Ngân hàng Nhà nước cho biên soạn.

Không tìm thấy những cuốn sử chính thống nói về việc này. Nhưng ông Hoa Đình Nghĩa trong quá trình nghiên cứu về đồng tiền vàng đã tìm thấy một số thông tin trong những cuốn hồi ký của những người có liên quan thời ấy, đặc biệt là cuốn Nhật ký của một bộ trưởng của ông Lê Văn Hiến, người giữ chức bộ trưởng Bộ Tài chính trong Chính phủ Việt Nam Dân chủ cộng hòa thời kỳ đồng tiền vàng được phát hành.

Ông chính là người cùng với Chủ tịch Hồ Chí Minh ký trong sắc lệnh số 199/SL ngày 8-7-1948 về việc phát hành đồng tiền vàng bản Việt.

Theo khảo cứu của ông Hoa Đình Nghĩa, trong cuốn “nhật ký” của ông Hiến có một số lần nhắc tới việc phát hành đồng tiền này, từ lúc duyệt bản thiết kế cho tới việc đúc tiền tại xưởng đúc tiền mới lập ở Khuyếch, việc Bác Hồ tặng cho các đại biểu miền Nam và mang ra nước ngoài tặng đại biểu quốc tế…

Về đồng tiền vàng này, ông Vũ Đình Hòe cũng có viết đôi dòng trong hồi ký: “Vào năm 1950 hoặc năm 1951, Nhà nước ta lập Ngân hàng Quốc gia và phát hành tiền giấy, có kim bản vị bảo đảm. Hồ Chủ tịch tặng cho mỗi bộ trưởng một Đồng Việt bằng vàng, tượng trưng cho nền độc lập tài chính của nước Việt Nam Dân chủ cộng hòa”.

Trang nhật ký ngày 28-1-1948, ông Hiến ghi lại kết luận của Hội nghị tại Tuyên Quang, trong đó có nội dung “lập đồng vàng Việt Nam lấy tên Việt”.

Ngày 19-3-1948, có nội dung “nhà máy đúc tiền cho xây dựng lại để dập tiền nhôm và đồng Việt”.

Một ngày sau, trang nhật ký của ông Hiến ghi: “Nguyễn Văn Danh, giám đốc Nhà Đúc tiền cùng với Ngọc chuyên môn về việc đúc tiền, hôm nay đem mẫu đồng “Việt” đến, cùng với các anh em này nghiên cứu giá trị đồng Việt.

Theo kiểu vẽ và hình thể đã ấn định, tính số vàng vào khoảng 7g, nghĩa là trên 2 chỉ. Do đó định lấy đồng này giá trị 20 Việt tức là 1 Việt vào khoảng 0,335g đúng với 1 phân ta…”.

Ngày 29-3-1948, ông “chuẩn y mẫu và tích lương đồng “Việt” vàng”. Ba tháng sau, ngày 26-6-1948 ông “lấy thuyền xuôi xuống Khuyếch để thăm cơ quan đúc tiền”. Nhật ký cho biết tuy chưa hoàn toàn nhưng trong một tháng nữa có thể bắt đầu sản xuất đồng “Việt”.

Ngày 8-7-1948, sắc lệnh về đồng Việt được ban hành.